پس از شهادت امام هادی(ع) در سال 254هجری، امامت شیعیان به فرزند 22ساله او، امام حسن عسکری(ع) رسید. امامی مظلوم و غریب که هر چند کوتاه‌ترین مدت امامت را در میان ائمه اطهار(ع) داشت اما در این 6سال، اتفاقات مهم و ارزشمندی مانند آماده کردن شیعیان برای دوران غیبت، معرفی آخرین امام به شیعیان خاص، خاموش کردن فتنه‌های عقیدتی و همین‌طور گسترش روزافزون مکتب تشیع به برکت وجود ایشان واقع شد. آثار مهمی مانند تفسیر قرآن و نشر احکام و بیان مسائل فقهی و جهت دادن به حرکت انقلابی شیعیانی که از راه‌های دور برای کسب فیض به محضر امام(ع) می‌رسیدند هم از دیگر کارهای اثرگذار آن حضرت است.

در گفت‌وگویی مفصل با حجت‌الاسلام حامد کاشانی، کارشناس تاریخ اسلام؛ اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقدامات امام حسن عسکری(ع) را بررسی کردیم که با توجه به فضای محدود، بخشی از آن را از نظر می‌گذرانید.

عصر امام عسکری(ع)، سخت‌ترین دوران حیات شیعه

حجت‌الاسلام کاشانی در ابتدا با اشاره به عظمت و محرومیت امام حسن عسکری(ع) می‌گوید: اعتقاد به ولادت حضرت مهدی(عج) و اندیشه مهدویت و پنهان‌بودن قائم آل‌محمد(عج) از دیدگان، از صدر اسلام نزد شیعیان امری روشن و بدیهی و دارای اهمیت بسیار بوده است. تاریخ‌نگاران و تبارشناسان غیرشیعی نیز درباره ولادت امام مهدی(عج) سخن‌ها گفته بودند. از آنجایی که حکومت می‌دانست امامت شیعی به پسر منتقل می‌شود، از ظهور مهدی موعود در بیم و هراس بود، به همین دلیل برای حفظ جان حضرت(عج)، هیچ کسی حتی برادرهای امام عسکری(ع) از فرزند داشتن ایشان خبر نداشت که این امر حکایت از مظلومیت حضرت دارد؛ آن هم در شرایطی که خانه‌های بنی‌هاشم و به‌طور خاص خانه امام حسن‌عسکری(ع) تحت مراقبت و کنترل شدید مأموران مخفی و علنی دولت قرار داشت.

او اضافه می‌کند: امام عسکری(ع) مدت زیادی از عمر شریفش را در پادگان و زندان محصور بود، اما با وجود تمام این محدودیت‌ها، تلاش می‌کرد ارتباط‍‌ فرهنگی و اجتماعی خود را با تشکل و پیروانش برقرار کند. در آن دوران، بحران شدید اعتقادی برای شیعیان به وجود آمده بود. بحرانی که شیعیان تا آن زمان تجربه نکرده بودند. عبور از آن شرایط سخت نیاز به نقش بزرگ فرهنگی و تلاشی هوشمندانه داشت. امام عسکری(ع) از این دوران سخت و تلخ این‌گونه یاد می‌کند که هیچ کدام از پدران من چنین دورانی به خود ندیده‌اند «ما مُنیَ‌ احدٌ من آبائی بمثل ما منیت به من شک هذه العصابة فی» دورانی که با ایجاد تردید و شک در امر امامت همراه بود.

راهکار امام حسن عسکری(ع) برای حفظ دین

این کارشناس تاریخ اسلام اظهار می‌کند: در آن دوران مشکلات سیاسی و سخت‌گیری‌های خلفای عباسی درقبال ائمه(ع) سبب بروز مشکلاتی میان شیعیان شده بود، زیرا علاوه بر محرمانه بودن تولد و نگهداری و وصایت امام زمان(عج)، دوران غیبت نیز آغاز شده بود. هر چند میراث عظیم احادیث مهدوی و استقرار سیستم ارتباطی قوی میان امام عسکری(ع) و شیعیان ایشان پشتوانه امامت امام زمان(عج) بود اما با این وجود، شماری به خاطر اطلاع نداشتن از فرزند امام(ع) در امامت امام یازدهم دچار تردید شدند. در آن سال پیروان و یاران ایشان متفرق شدند. دسته‌ای خود را منتسب به جعفر کذاب، برادر حضرت دانستند، گروهی سرگردان شدند و عده‌ای به شک افتادند. دسته‌ای نیز در حالت تحیر مانده و گمان می‌کردند امام عسکری(ع) خود امام زمان(عج) است و جمعی دیگر به توفیق خداوند متعال بر دین خود ثابت ماندند.

او یادآور می‌شود: در این شرایط بسیار بسیار پیچیده، امام حسن عسکری(ع) سطح فهم عموم جامعه را ارتقا داد. آن حضرت برای شناساندن معارف به مردم، دین را از حوزه‌های علمیه به خانه‌ها برد. امام هادی و امام عسکری(ع) دین را از میان خواص به عوام، از حدیث به مناسک و از علم به زیارت جامعه و زیارت اربعین و... بردند.

جلوه‌های هدایت در سیره و سخن امام عسکری(ع)

حجت‌الاسلام کاشانی بیان می‌کند: ممکن است به صورت کلی امام حسن عسکری(ع) را بشناسیم، مانند زیارت نورانی جامعه‌کبیره که دوره امام‌شناسی است ولی درباره رفتار امام(ع) شناخت کمی داریم. اگر از شما سؤال شود چند روایت از امام هادی(ع) یا امام حسن عسکری(ع) حفظ هستید، به احتمال زیاد تعداد اندکی را به‌خاطر خواهید آورد، ولی دست‌کم 6-5 جمله ابتدایی زیارت نورانی جامعه کبیره را که از متقن‌ترین، صحیح‌ترین و جامع‌ترین متون زیارتی شیعه بوده و علاوه بر بیان اصل امامت، مسئله مهدویت و دوران ظهور حضرت مهدی(عج) را نیز مورد توجه قرار داده؛ حفظ هستید. این حفظ بودن و به خاطر داشتن یعنی اهل بیت(ع)، سطح فهم شیعیان را با مناسک بالا می‌برند. وقتی آن معارفی که دست خواص و علما وجود دارد، در زیارت‌نامه بیاید، مردم با حال و اشک می‌خوانند و در قلب و دلشان ثبت می‌شود.

او تأکید می‌کند: یازدهمین امام شیعیان با راهکارهای اثربخش خود اجتماع شیعیان را تقویت و میان آنان محبت ایجاد کرد. علاوه بر آن، حضرت در سخنان و بیانات گهربارش توصیه‌های کاربردی مهمی درباره اخلاق، رفتار، گفتار و کردار در جامعه بیان فرموده است. به‌طور نمونه اگر قصد دارید اهل بیت(ع) را به جامعه معرفی کنید؛ امام حسن عسکری(ع) در این زمینه فرموده است: «جُرُّوا إِلَینا کلَّ مَوَدَّة وَ ادْفَعُوا عَنّا کلَّ قَبیح» یعنی با محبت، دل‌ها را به سمت ما بکشانید. اگر ما را ببینند، جذب می‌شوند. با آنان لج‌بازی نکنید، طعنه نزنید و دل آنان را نسوزانید وگرنه دور می‌شوند.

حفظ شبکه ارتباطی شیعیان

این کارشناس تاریخ اسلام به یکی دیگر از ویژگی‌های جامع امام عسکری(ع) پرداخته و توضیح می‌دهد: یازدهمین امام شیعیان فرمود: «ما پناهگاهی هستیم برای کسی که به ما پناه آورد و نوری هستیم برای آن که از ما پرتو طلبد و موجب مصونیت کسی هستیم که از ما پناه جوید. هر که ما را دوست بدارد در مراتب بالا با ما خواهد بود و هر که از راه ما کج شود به سوی آتش ره خواهد برد». ایشان پناهگاه هستند از این رو غیرشیعیان هم به ایشان پناه می‌برند و ایشان پاسخ می‌دهد. هر که غرق گناه است ولی نمی‌تواند توبه کند، بی‌پناه است و پناه ندارد یا گرفتار است ما او را در پناه و حفاظ قرار می‌دهیم.

حجت‌الاسلام کاشانی تصریح می‌کند: امام عسکری(ع) در دوران امامت خود با توجه به محدودیت‌های سیاسی شدید، از راه‌های مختلف  برای حفظ تشیع و ایجاد آمادگی و زمینه‌سازی برای امامت و غیبت امام زمان(عج) استفاده می‌کرد. این راه‌ها شامل بیانات، رهنمودها و حمایت‌های فکری، عقیدتی، اجتماعی و اقتصادی همین‌طور ایجاد راه‌هایی برای ارتباط بیشتر با شیعیان در مناطق مختلف از راه تعیین نمایندگی و نیابت و پیام و مکاتبه و مبادله‌نامه و اعلامیه بود. افزون بر آن به تربیت شاگردان هم می‌پرداخت تا بتوانند برای هدایت شیعیان اقدام کنند. آن حضرت در خفقان دوران امامت خود، مکتب انتظار را پایه‌گذاری کرد و نهایت در هشتم ربیع‌الاول سال 260 هجری در حالی‌که بیشتر از 28 سال سن نداشت، در اوج مظلومیت به شهادت رسید.